Iha loron 24 fulan Abril tinan 2025, Sala Leitura Xanana Gusmão organiza semináriu akadémiku ida ho títulu “Perspetiva Akadémiku nian kona-ba Justisa iha Timor-Leste: La Tuir Ninia Sasin,” ne’ebé aprezenta Sr. José Tomás Alves nu’udar oradór konvidadu distintu. Durante diskusaun, Sr. Alexandre fahe hanoin sira kona-ba estadu atuál justisa nian iha Timor-Leste, hodi rekoñese preokupasaun públiku no krítika sira kona-ba ninia implementasaun. Nia hatudu katak justisa nu’udar konseitu ne’ebé luan, maibé ninia realizasaun depende ba instituisaun sira ne’ebé tane aas.

“Justisa realiza liuhosi instrumentu sira ne’ebé ita iha, liuhosi ita nia tribunál sira no entidade jurídika sira seluk”, nia afirma. “Maibé tribunál sira la implementa justisa mesak—sira presiza kooperasaun hosi entidade sira seluk, inklui prokuradór públiku sira, defensór, ofisiál justisa sira, no servisu apoiu tékniku sira. Hamutuk, sira forma ruin kotuk ba ita-nia sistema justisa nian.”
Nia subliña liután independénsia hosi desizaun judisiál sira, hodi esplika katak juis sira bazeia sira nia desizaun sira de’it ba provizaun konstitusionál no legál sira duké presaun esterna sira.
“Desizaun sira ne’ebé fó hosi tribunál aliña ho saida maka haktuir iha lei no konstituisaun. Juis sira la depende ba desizaun sira hosi entidade sira seluk, tantu públiku ka privadu. Sira nia desizaun sira bazeia ba lei, hodi garante justisa no imparsialidade.”
Tema xave ida hosi semináriu ne’e mak konxiénsia jurídika entre sidadaun sira, liuliu joven sira. Sr. Alexandre destaka importánsia atu eduka públiku kona-ba prosesu judisiál, tanba ema barak iha tendénsia atu haree justisa liuhosi de’it akordaun tribunál nian, lahó komprende oinsá desizaun sira-ne’e hetan.
“Molok ema buka justisa, ita presiza hasa’e konxiénsia no fahe informasaun ho sidadaun hotu-hotu, liuliu ita-nia foin-sa’e sira. Ema barak haree justisa liuhosi de’it desizaun sira tribunál nian, maibé sira laiha komprensaun kona-ba prosesu iha desizaun sira-ne’e nia kotuk. Ida-ne’e krusiál atu esplika sistema atu nune’e sidadaun sira, liuliu joven sira, bele komprende oinsá justisa formál funsiona.”
Semináriu ne’e fornese plataforma ida ne’ebé iha valór ba diálogu no reflesaun, hodi subliña nesesidade ba envolvimentu públiku hodi komprende no hametin sistema justisa iha Timor-Leste.